Maria Janion 1926-2020
O ile nie zwodzi mnie pamięć – swe ostatnie książki autorskie wydała Maria Janion przed jedenastu i czternastu laty, a jednak Jej obecność jako humanistki i literaturoznawczyni dawała się odczuć nieprzerwanie. Dawała się odczuć nie tylko poprzez aktywność Jej licznych, znamienitych uczniów i poprzez płodne trwanie jej idei badawczych. Jako nauczyciel akademicki w każdym kolejnym cyklu wykładowym miałem okazję – i potrzebę intelektualną – nawiązywania do ustaleń badawczych Profesor Janion. Dla badaczy romantyzmu mojego pokolenia wielką przygodą poznawczą była lektura Jej Gorączki romantycznej (1975). Ta książka pięćdziesięcioletniej wówczas Uczonej była prawdziwą Janionowską syntezą romantyzmu. Skupiała się na kluczowych problemach tej epoki, ukazywała nowy horyzont europejskich studiów nad romantyzmem. Ujawniała osobowość badawczą Autorki i jej wielkie tematy: historia, egzystencja, wyobraźnia, dziedzictwo romantyczne. Ta książka utworzyła niemożliwą do pominięcia płaszczyznę odniesienia dla naszych badań – a nie wątpię, że dotyczy do również młodszych generacji badaczy.
Nieco wcześniejsze książki Marii Janion: Romantyzm – rewolucja – marksizm. Colloquia gdańskie (1972) oraz Humanistyka: poznanie i terapia (1974) utworzyły niezmiernie ważny standard dla badaczy romantyzmu: konieczność ujmowania problematyki epoki w najszerszym kontekście współczesnej humanistyki. Warsztat badawczy filologa, historyka literatury, estetyka, historyka idei rozszerzył się gwałtownie poprzez nawiązanie do nowatorskich wątków myślenia o historii, o człowieku, o kulturze. Powstał drugi wielki sektor prac Marii Janion: bania nad literaturą jako filozofia kultury, jako twórcza refleksja nad żywą tradycją. Refleksja połączona ze stanowczą, krytyczną weryfikacją stereotypów na temat romantyzmu, ale i krytyką mitów narodowych. Taka twórczość wyznacza najwyższy pułap aspiracji humanisty jako myśliciela i członka społeczeństwa. Maria Janion nie ukrywała swego zaangażowania ideowego, które związało Jej osobę m. in. ze Stowarzyszeniem na rzecz Humanizmu i Etyki Niezależnej czy Unią Pracy. Swe wybory ideologiczne śmiało manifestowała w przestrzeni publicznej, tworząc w gronie intelektualistów model integralnego związku życia i twórczości.
Byłoby krzywdą dla Profesor Janion, gdyby zapomniano jest zasługi w dokumentowaniu i recenzowaniu wydarzeń związanych z tradycją romantyczną. Ten rozdział dorobku Uczonej rozpoczyna książka Odnawianie znaczeń (1980), która pokazała czytelnikom, jak wiele zawdzięcza romantyzmowi polskie kino, teatr, masowa wyobraźnia, dzień powszedni naszej współczesnej kultury. W czasach „Solidarności”, stanu wojennego i początków III Rzeczypospolitej Badaczka dopisywała kolejne rozdziały do tej niepowtarzalnej kroniki.
Przemawiając podczas pamiętnego Kongresu Kultury Polskiej, przerwanego przez stan wojenny 13 grudnia 1981 r., Uczona wyrażała pragnienie, aby podniosłe uczucia patriotyczne i obywatelskie po Sierpniu'80, przeżycia zakorzenione w tradycji romantycznej, przetworzyć w wielki ruch twórczej myśli. W początkach lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wyrażała troskę o los kultury polskiej wobec niespójności tej tradycji z realiami społeczeństwa pluralistycznego i wolnego rynku.
Odchodząc, Profesor Maria Janion pozostawia nas z wdzięcznością za swe naukowe dokonania i w zatroskaniu o przyszłość polskiej kultury, o przyszłość podstawowych wartości życia zbiorowego.
Prof. dr hab. Bogusław Dopart
Kraków, 24 sierpnia 2020 r.
Osoba publikująca: Janusz Smulski